Bazylika katedralna

Obecny kościół katedralny, od 1972 roku noszący tytuł Bazyliki Mniejszej, jest najbardziej szacownym tarnowskim zabytkiem. W swym pierwotnym, gotyckim, czternastowiecznym kształcie była to najprawdopodobniej budowla orientowana, bezwieżowa, jednonawowa z prostokątnym prezbiterium, wzniesiona z cegły z dodatkiem kamienia, dość znacznych, jak na tamte czasy, rozmiarów. O istnieniu kościoła mówią źródła (wykazy świętopietrza) już w 1346 roku. W 1400 roku kościół podniesiony został do godności kolegiaty. Stopniowo pierwotna bryła kościoła parafialnego pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny została obudowana kaplicami od końca XIV do XIX wieku. Potężna wieża została dobudowana do nawy głównej zapewne w końcu XV wieku, po pożarze w 1494 roku. Jej dzisiejsza wysokość wynosi 72 metry, ile wynosiła pierwotnie, tego nie sposób dzisiaj ustalić. W 1810 roku rozebrano ją do wysokości dachu, zaś w 1891 roku zakończono jej odbudowę.

Kościół kolegiacki stał się katedrą w roku 1786, w Tarnowie bowiem wtedy erygowano biskupstwo, zniesione co prawda przez papieża Piusa VII w 1805 roku, ale przywrócone dwadzieścia jeden lat później. Po roku 1826 za czasów biskupa Grzegorza Zieglera kościół przebudowano, łącząc arkadami kaplice północne i południowe w dwie nawy boczne. Świątynia więc od tamtego czasu ma kształt trójnawowej bazyliki. Od południa dobudowano do prezbiterium kaplicę św. Benedykta, czyli obecną kaplicę Najświętszego Sakramentu. Zewnętrzne ściany pokryto tynkiem. Po północnej ścianie zaś już wcześniej powstały pomieszczenia na zakrystię i skarbiec. Dzisiejszy wygląd neogotycki, katedra otrzymała po gruntownej renowacji i częściowej przebudowie w latach 1889-1900.

Wewnątrz świątyni znajdują się gotycko-renesansowe nagrobki przedstawicieli rodu Tarnowskich, oraz barokowy nagrobek Ostrogskich, które słusznie uchodzą za jedne z najwybitniejszych dzieł sztuki w Polsce wykonanych przez takich mistrzów jak: Bartłomiej Berecci, Jan Maria Padowano i Jan Pfister.

Pomnik nagrobny Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej z warsztatu Bartłomieja Berecci jest uważany za najpiękniejszą rzeźbę przedstawiającą kobietę, doby renesansu w całej Europie. Piętrowy pomnik hetmana Jana Tarnowskiego i jego syna Krzysztofa zaś uważa się za najbardziej monumentalny. Jego wymiary wynoszą 13,8 metra wysokości i 5,6 metra szerokości. Bogate wyposażenie, wśród którego znajdują się m.in. stojące pod chórem gotyckie kanonickie stalle z bogato rzeźbionymi zapleckami, ołtarze, rzeźby, epitafia, obrazy, witraże stawiają tarnowską katedrę w rzędzie najpiękniejszych świątyń w kraju.

Bazylika tarnowska posiada swój obszerny przewodnik autorstwa księdza doktora Władysława Szczebaka.