Tarnowska starówka, zwana perłą polskiego renesansu, jest jednym z najpiękniejszych przykładów renesansowego układu architektonicznego polskich miast.
Rynek
Położony w centrum lokowanego miasta od początku stanowił miejsce koncentrowania się życia publicznego i handlowego. Zlokalizowany w centralnej części wzgórza miejskiego na terenie lekko obniżającym się w kierunku południowym, co ułatwiało odpływ wody deszczowej. Proporcje tarnowskiego rynku na tle innych miast można uznać za typowe, a powierzchnia sięgająca sześćdziesięciu sześciu arów lokowała go w grupie rynków mniejszych.
Zabudowa, zrazu drewniana od piętnastego wieku poznawać zaczyna formę murowaną, początkowo głównie w formie murowanych komór piwnicznych pod drewnianymi domami. Pożary jakie nawiedzały miasto pod koniec XV wieku zniszczyły całą zabudowę handlową wewnątrz placu oraz zabudowę pierzei. Dzięki staraniom Jana Amora Tarnowskiego odbudowane domy przy rynku, wokół istniejącego już wtedy ratusza otrzymały reprezentacyjne formy, od XVI wieku przekształcając się w prawdziwie mieszczańskie kamienice z podcieniami. W wyniku wojen miasto przeżyło swój upadek z którego starówka zaczęła podnosić się z wolna od drugiej połowy XVIII wieku nabierając tempa, zwłaszcza w okresie panowania austriackiego.
Obecnie zabudowę rynku stanowią najczęściej dwupiętrowe kamienice prezentujące różne cechy stylowe architektury. W pierzei północnej wyróżniają się kamienice nr 20 i nr 21 zajmowane przez Muzeum Okręgowe w Tarnowie, w pierzei zachodniej usytuowany jest, powstały na początku dwudziestego stulecia, pasaż ciągnący się aż do Placu Kazimierza Wielkiego.
15 października 1785 roku spis ludności wykazał, że w obrębie murów miejskich Tarnowa aż trzy czwarte mieszkańców stanowili Żydzi, na Rynku zaś pojawiają się oni w 1791 roku, kiedy to Aron Garfunkel zakupił na licytacji dom we wschodniej pierzei Rynku po Jacentym Majewskim, noszący wówczas numer 58 a dziś 16. Na sporządzonym dwadzieścia trzy lata później planie miasta widnieją kamienice w Rynku będące własnością Żydów. Właścicielem posesji i kamienicy przy Rynku 17 był Nathan Artzt, Berl Sax figurował jako posiadacz domu przy Rynku 11, a część bez podcienia budynku przy Rynku 19 pozostawała w posiadaniu Josepha Stubenreicha. W drugiej dekadzie dziewiętnastego wieku zauważalna jest powolna ekspansja żydowskiego osadnictwa w stronę dzisiejszego placu Rybnego, ulicy Zakątnej i Rynku, większość jednak biednych Żydów gnieździła się w małych klitkach w najstarszym żydowskim kwartale miasta, zamykającym się ulicami Żydowską i Wekslarską. Dopiero kilkadziesiąt lat później rozpocznie się powolne zasiedlanie przez Żydów wschodniej części miasta, dzielnicy Grabówka, wzdłuż ulicy Lwowskiej, co doprowadzi do znacznego wzrostu liczebności społeczności żydowskiej dochodzącej do około 45 procent ogólnej liczby mieszkańców miasta.
W dniach 11 – 19 czerwca 1942 roku tarnowski rynek stał się miejscem masowego morderstwa tarnowskich Żydów dokonanego przez oprawców hitlerowskich w ramach tzw. „pierwszej akcji”. Podczas dziewięciu czerwcowych dni na płycie rynku oraz na ulicach Tarnowa życie straciło około trzy tysiące osób, w pobliskiej Zbylitowskiej Górze w lesie Buczyna naziści zamordowali siedem tysięcy ludzi w tym kilkaset dzieci, a niemal dziesięć tysięcy Tarnowian zostało skazanych na śmierć w obozie śmierci w Bełżcu.
Budynek ratusza, którego wysokość wynosi od płyty rynku do szczytu attyki 18 metrów, zaś wysokość wieży 30 metrów, ma obecnie cechy budowli w stylu renesansowym. Jest to budynek piętrowy, murowany z cegły. Prostokątny z wieżą od północy i ryzalitem z klatką schodową od południa, zwieńczony ceglaną, nietynkowaną attyką z dwudziestoma ośmioma blendami (wgłębieniami). Grzebień attyki zdobią kamienne woluty, sterczyny i czternaście maszkaronów. Wieża w części dolnej (do szczytu attyki) kwadratowa, w górnej okrągła z nadwieszonym na kamiennych kroksztynach gankiem straży, dach ostry z blaszanym herbem XX. Sanguszków Pogoń Litewska na szczycie (od schyłku XVIII wieku, wcześniej wieże wieńczyła Leliwa Tarnowskich). Pierwotny tarnowski Ratusz był budowlą gotycką. Jedyny zachowany gotycki element architektoniczny, to ostrołukowe nadproże portalu z formowanej cegły w dzisiejszej sieni na parterze, niegdyś zapewne wejście do dawnego ratusza.
Pierwsza wzmianka źródłowa wymieniająca ratusz pochodzi z 1448 roku: uposażenie 8 grzywien każdego roku z ratusza (de pretorio) dla kaplicy szpitalnej za murami. We wspomnianym dokumencie są też wymieniane pełne składy imienne starej i nowej rady miejskiej. Następna wzmianka źródłowa dotycząca ratusza, zachowana jest w aktach rady miejskiej z 1526 roku. Mowa jest tam o wydatkach poniesionych przy obsadzaniu drzwi starych do wieży zegarowej oraz drzwi ratuszowej izby.
Ratusz został przebudowany gruntownie prawdopodobnie w końcu XVI wieku. Dobudowano podpiwniczoną część zachodnią i ryzalit z klatką schodową od południa. Całość została nakryta dachem pogrążonym za wysoką attyką, wzorowaną na krakowskich sukiennicach. W dwudziestu ośmiu blendach attyki znajdowały się prawdopodobnie namalowane techniką sgraffito, portrety członków rodu Tarnowskich, od Spycimira do Jana Krzysztofa (zm. 1567 r.). Liczba maszkaronów (14) miała symbolizować czternastu członków urzędujących, starej i nowej rady miejskiej.
Ratusz tarnowski od średniowiecza aż do 1792 roku wielokrotnie ulegał pożarom. W końcu XIX wieku chylił się ku ruinie. W latach 1889-92 został gruntownie wyremontowany. Pełny remont konserwatorski miał miejsce w latach 1962-68 z adaptacją wnętrz na cele muzealne. Ostatni remont zakończył się w 2010 r.
Bazylika Katedralna, najbardziej reprezentatywny zabytek Tarnowa, powstała w XIV w. w duchu gotyku. Dzisiejszy wygląd neogotycki, otrzymała po gruntownej renowacji i częściowej przebudowie w latach 1889-1900.
Obecny kościół katedralny, od 1972 roku noszący tytuł Bazyliki Mniejszej, jest najbardziej szacownym tarnowskim zabytkiem. W swym pierwotnym, gotyckim, czternastowiecznym kształcie była to najprawdopodobniej budowla orientowana, bezwieżowa, jednonawowa z prostokątnym prezbiterium, wzniesiona z cegły z dodatkiem kamienia, dość znacznych, jak na tamte czasy, rozmiarów. O istnieniu kościoła mówią źródła (wykazy świętopietrza) już w 1346 roku. W 1400 roku kościół podniesiony został do godności kolegiaty. Stopniowo pierwotna bryła kościoła parafialnego pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny została obudowana kaplicami od końca XIV do XIX wieku. Potężna wieża została dobudowana do nawy głównej zapewne w końcu XV wieku, po pożarze w 1494 roku. Jej dzisiejsza wysokość wynosi 72 metry, ile wynosiła pierwotnie, tego nie sposób dzisiaj ustalić. W 1810 roku rozebrano ją do wysokości dachu, zaś w 1891 roku zakończono jej odbudowę.
Kościół kolegiacki stał się katedrą w roku 1786, w Tarnowie bowiem wtedy erygowano biskupstwo, zniesione co prawda przez papieża Piusa VII w 1805 roku, ale przywrócone dwadzieścia jeden lat później. Po roku 1826 za czasów biskupa Grzegorza Zieglera kościół przebudowano, łącząc arkadami kaplice północne i południowe w dwie nawy boczne. Świątynia więc od tamtego czasu ma kształt trójnawowej bazyliki. Od południa dobudowano do prezbiterium kaplicę św. Benedykta, czyli obecną kaplicę Najświętszego Sakramentu. Zewnętrzne ściany pokryto tynkiem. Po północnej ścianie zaś już wcześniej powstały pomieszczenia na zakrystię i skarbiec. Dzisiejszy wygląd neogotycki, katedra otrzymała po gruntownej renowacji i częściowej przebudowie w latach 1889-1900.
Wewnątrz świątyni znajdują się gotycko-renesansowe nagrobki przedstawicieli rodu Tarnowskich, oraz barokowy nagrobek Ostrogskich, które słusznie uchodzą za jedne z najwybitniejszych dzieł sztuki w Polsce wykonanych przez takich mistrzów jak: Bartłomiej Berrecci, Jan Maria Padovano i Jan Pfister. (Pomniki nagrobne Tarnowskich i Ostrogskich – Google Street View)
Pomnik nagrobny Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej z warsztatu Bartłomieja Berrecci jest uważany za najpiękniejszą rzeźbę przedstawiającą kobietę, doby renesansu w całej Europie (Zobacz pomnik nagrobny Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej na Google Street View) (Pomnik Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej na grafice Sławomira Odrzywolskiego, jpg 8,97 MB). Piętrowy pomnik hetmana Jana Tarnowskiego i jego syna Krzysztofa zaś uważa się za najbardziej monumentalny. Jego wymiary wynoszą 13,8 metra wysokości i 5,6 metra szerokości. Bogate wyposażenie, wśród którego znajdują się m.in. stojące pod chórem gotyckie kanonickie stalle z bogato rzeźbionymi zapleckami, ołtarze, rzeźby, epitafia, obrazy, witraże stawiają tarnowską katedrę w rzędzie najpiękniejszych świątyń w kraju.
(Nagrobek trzech Janów – Google Street View) (Pomnik Trzech Janów na grafice Sławomira Odrzywolskiego, jpg 9,61 MB)
(Pomnik Prepozyta Marcina Łyczki na grafice Sławomira Odrzywolskiego, jpg 10 MB)
Bazylika tarnowska posiada swój obszerny przewodnik autorstwa księdza doktora Władysława Szczebaka.
W zaułku za Katedrą znajduje się Dom Mikołajowski, jedna z najpiękniejszych i najstarszych kamieniczek w Tarnowie, wzniesiona w 1524 r. Mające tutaj swoją siedzibę Muzeum Diecezjalne, posiada w swoich zbiorach wyjątkowy eksponat – oryginał ołtarza pochodzący z wpisanego na listę UNESCO kościółka w Lipnicy Murowanej.
Kamienica z surowej cegły wyróżnia się bogatą wczesnorenesansową kamieniarką. Nad kamiennym portalem drzwi wejściowych, asymetrycznie, z prawej strony znajduje się wmurowana w ścianę tarcza z herbem Gryf o bogatej ornamentyce. Pod nią zapisana jest data, arabskimi i rzymskimi cyframi, rok 1524. Jeszcze niżej łacińska inskrypcja: Fundacio Domus per Ioannem Mikolaiovsky (Dom zbudowany przez Jana Mikołajowskiego). Powtarza się ta sama data, nazwisko i herb Gryf, także na kamiennym portalu wewnątrz domu.
Jan Mikołajowski i jego żona Barbara, pochodzili ze wsi Mikołajowice pod Tarnowem. Wieś tę kupił od nich hetman Jan Tarnowski. Bezdzietne małżeństwo zadłużyło się u hetmana i po pozbyciu się dóbr rodowych przeniosło się do Tarnowa, gdzie w cieniu murów szacownej świątyni spędzili resztę życia. W 1527 roku podarowali kamienicę kolegiackim wikariuszom z obowiązkiem odprawiania dwóch mszy miesięcznie za spokój ich dusz po śmierci. W 1547 roku kolegium wikariuszy, za zezwoleniem kapituły, zamieniło kamienicę Mikołajowskich z kantorem kolegiaty Marcinem Bladym, za kamienicę zwaną Zamek bądź Jurków. Kantor z kolei pozbył się kamienicy na rzecz Mikołaja Łowczowskiego z Pleśnej w 1554 roku. W 1578 roku kamienica stała się własnością tarnowskiej kapituły. Pod zarządem kapituły miała różnych użytkowników, by wreszcie w XVIII wieku stać się mieszkaniem rektora Kolonii Akademickiej (Akademioli) działającej w Tarnowie od 1756 roku. W 1791 roku została przejęta na Fundusz Religijny przez władze austriackie. Następnie przekazana została Gimnazjum. Do 1904 roku Dom Mikołajowskich służył za pomieszczenie różnego typu szkół.
W 1930 roku znajdował się tu nawet Powiatowy Ośrodek Zdrowia i Muzeum Higieny. Po II wojnie światowej znalazły w niej schronienie zbiory Muzeum Diecezjalnego. W latach 1947-49 przeprowadzona została renowacja budynku z przeznaczeniem na cele wystawiennicze Muzeum.
Jest to dom piętrowy, podpiwniczony. Na parterze znajduje się sień i klatka schodowa. Na piętrze rozkład jest podobny, tylko miejsce sieni zajmuje izba. Najprawdopodobniej wykonawcą kamienicy jest, pochodzący ze Słowacji Kasper Simon, współpracownik Franciszka Florentczyka a później Bartłomieja Berrecciego, budowniczych zamku na Wawelu.
Kolejnym przykładem budownictwa renesansowego jest Dom „Florencki” – II poł. XVI w. z elewacją frontową podwieszoną na poziomie piętra na charakterystycznych kamiennych kroksztynach.
Ruiny Zamku Tarnowskich
Zamek zaczął budować w 1329 roku Spycimir Leliwita, w rok po nadaniu mu przez króla wsi o nazwie Tarnowiec (Tarnów Mały). Datę tę przekazała siedemnastowieczna Kronika OO Bernardynów. W 1331 roku zostaje już poświęcona kaplica na zamku. Pierwotnie była to zapewne kamienno–ceglana budowla, wzorowana na wcześniejszych chronologicznie naddunajeckich warowniach w Rytrze i niedalekim Czchowie, z potężną wieżą tzw. Ostatecznej obrony, niewielką częścią rezydencjalną, wspomnianą już kaplicą, murem obwodowym i bramą w nim, wznosząca się na pagórku północnego stoku Góry św. Marcina, otoczonym od południa fosą. Są to, ledwo dziś widoczne, zarysy przyziemi, części wschodniej tzw. Zamku wysokiego.
W 1441 roku zamek został zdobyty i spalony przez Węgrów. Odbudował go Jan Amor Tarnowski w drugiej połowie XV wieku, kilkadziesiąt lat później swą rezydencję, z nowoczesnymi wówczas fortyfikacjami bastionowymi stworzył tutaj hetman Jan Tarnowski. Zachował się z nich dosyć dobrze tzw. Arsenał od strony wschodniej z filarami i resztkami sklepień. Na zamku znajdowała się wtedy biblioteka, zbrojownia, skarbiec, rodowe muzeum. Na tzw. przygródku (zachodniej, gospodarczej części zamku) znajdowały się spichrze, piekarnia, browar oraz zwierzyniec. Z zamku wysokiego na przygródek, czyli zamek niski, droga prowadziła przez most nad wykutym w skale siodłem, oddzielającym dwa zamki.
Po śmierci syna hetmana, Jana Krzysztofa, zamek odziedziczyła jego siostra Zofia, żona księcia Konstantego Ostrogskiego. Zaś po jej śmierci w 1570 roku, zamek toczyła się wojna między rzochowską linią Tarnowskich a Ostrogskim. Zamek został w nocy z 17 na 18 kwietnia 1570 roku zdobyty i złupiony. Od tego czasu przestał być wielkopańską rezydencją. Urzędowali tu tylko starostowie Ostrogskich, Zasławskich, Lubomirskich, a w końcu Sanguszków. Powoli opuszczany zamek popadał w ruinę. W 1723 roku Sanguszkowie zwierzchność zamkowa przenoszą się do dworu w Gumniskach. Od 1747 roku ruiny ulegają rozbiórce. Materiał służy między innymi do budowy kościoła i klasztoru PP. Bernardynek. Kamieniarka (portale, obramienia kuchenne) prawdopodobnie znajduje się w tarnowskich kamienicach przy Rynku, wymienionym kościele Bernardynek i prawdopodobnie jeden portal w pałacu XX. Sanguszków w Gumniskach. W 1848 roku na resztę ruin zaczęto sypać kopiec pamiątkowy poświęcony ofiarom rabacji galicyjskiej, jednak prace te, z polecenia ówczesnych władz, zostały przerwane. W 1939 roku, ruiny wraz z otaczającym je terenem, książę Roman Sanguszko podarował miastu. Zaczęto prowadzić tutaj, jeszcze przed wojną, pierwsze prace archeologiczne. W latach 1963-69 z inicjatywy Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Miasta Tarnowa, podjęto zakrojone na szeroką skalę prace nad odsłonięciem ruin i dokonano ich częściowej rekonstrukcji i zabezpieczenia.
Zamek tarnowski posiada swoją monografię autorstwa Krzysztofa Moskala pt. In Castro Nostro Tarnoviensi.
fot.: Krzysztof Gzyl
Grafiki Sławomira Odrzywolskiego pochodzą z publikacji Renesans w Polsce : zabytki sztuki z wieku XVI i XVII. Zebrał i objaśnił Sławomir Odrzywolski w Krakowie / Die Renaissance in Polen : Kunstdenkmale des XVI und XVII Jahrhunderts, Sławomir Odrzywolski, wydawnictwo Verlag von Anton Schroll & Co., Wiedeń, 1899r. Udostępnione w domenie publicznej pod adresem: https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/doccontent?id=4856, dostęp 05.01.2022 r.