Stary Cmentarz w Tarnowie - Tarnowskie Centrum Informacji

Stary Cmentarz w Tarnowie, zwany także zabłockim, istnieje ponad 200 lat. Jest to jeden z najstarszych zachowanych i użytkowanych do dzisiaj cmentarzy w Polsce. Najstarsze zachowane na nim nagrobki pochodzą z końca XVIII wieku. Wpisany jest w rejestr zabytków. Uznawany za jeden z najpiękniejszych w Polsce, nie tylko ze względu na zabytki sztuki sepulkralnej, ale także ze względu na położenie, drzewostan, kameralność, niepowtarzalną atmosferę.

Stary Cmentarz na Zabłociu jest nekropolią narodową. Spoczywają na nim ci, którzy walczyli o niepodległość w wieku XIX, bili się w Legionach, byli żołnierzami Armii Krajowej w czasie II wojny światowej. Campo Santo stanowi kwatera powstańcza, czyli V. To najświętsze miejsce dla wszystkich pokoleń tarnowian od 100 lat. Stary Cmentarz w Tarnowie jest świadectwem życia i pracy naszych ojców i dziadów. Jest dziedzictwem narodowym, o które należy dbać jak o źrenicę w oku. Rokrocznie, od 1994 r., członkowie Komitetu Opieki nad Starym Cmentarzem, przeprowadzają kwestę w dzień Wszystkich Świętych i w Dzień Zaduszny. Za pieniądze zebrane od społeczeństwa odnawiane są nagrobki najbardziej zagrożone ruiną. Pokolenie, które nie dba o groby swoich przodków, nie zasługuje na pamięć.

Historia

We wcześniejszych wiekach cmentarze w Europie znajdowały się wewnątrz murów miejskich, wokół kościołów. W XVIII w. w związku ze wzrostem ludności miast, ze względów higienicznych, nastała konieczność zakładania cmentarzy poza obrębem zwartej zabudowy miejskiej. Szło to opornie, jako że poza miastem grzebano do tej pory złoczyńców i wagabundów. W Małopolsce (zajętej w 1772 r. przez Austrię), czy też Galicji, jak ją przemianowano, 9 września 1784 r. władze prowincji we Lwowie wydały cyrkularz powołując się na dekrety Najjaśniejszego Pana z 23 sierpnia i 3 września tegoż roku, że należy zamknąć wszystkie cmentarze wewnątrz miast i zakładać nowe. Był to jednak długotrwały proces i jeszcze długo w ciągu I poł. XIX w. w wielu miejscowościach nie rozwiązany. Cmentarz Stary na Zabłociu w Tarnowie, taką nazwę należy przyjąć na jego określenie, powstał ok. 1787 r. na krańcach miasta, na terenie ówczesnej dzielnicy Zabłocie obok kościółka NMP, wokół którego wcześniej także znajdował się niewielki cmentarzyk. Już wkrótce, bo po roku 1800, otoczono go częściowo od północy i wschodu, falistym, późnobarokowym murem (istniał już w 1803 r.), który później rozwijano, wzorując się na pierwotnym kształcie. Odbudowywano go w następnych epokach tak, że dzisiaj ani jeden fragment tego mur nie jest oryginalny. Cmentarz zajmował początkowo niewielki obszar między dzisiejszymi ulicami Konarskiego i Tuchowską (odsunięty od tej ostatniej o pas ziemi). W I poł. XIX w., zapewne w pierwszych jego latach, zanim zbudowano pierwszą partię muru poszerzono go o ten pas ziemi, a następnie w 1836 r. utworzono na południe od cmentarza katolickiego drugi, przyległy do niego cmentarz ewangelicki. W 1872 r. połączono oba cmentarze w jeden i poszerzono (o rok wcześniej) o pozostałe jeszcze na południu i zachodzie pasma gruntu nad Wątokiem tak, że zajął obszar taki jak dzisiaj. Równocześnie na południowo-zachodnich krańcach cmentarza utworzono wtedy dwie osobne kwatery dla ewangelików i samobójców, później całkiem zapomniane. Osią całego założenia cmentarnego (od początku) była główna aleja biegnąca południkowo od bramy głównej na północy do bramy na południu. Ok. r. 1882 cmentarz podzielono na 12 „działów”, zaś plan cmentarza z 1894 r. wylicza na nim 13 obszarów nazwanych wtedy „turnusami”. Ok. 1882 r., kiedy przewodniczącym komisji ogrodowej był budowniczy Józef Szebesta rozpoczęto na cmentarzu szerokie prace regulacyjne, pragnąc go zamienić w rodzaj parkowego założenia. Widoczne na planie z 1894 r. w północnej części takie parkowe elementy nie doczekały się jednak później rozwinięcia. W jeszcze późniejszych czasach zlikwidowano owe malownicze elementy krajobrazowe i podzielono cmentarz na mniejsze kwatery.

Najpiękniejsze i najcenniejsze nagrobki na Starym Cmentarzu

Richter Tekla (1782 – 1846)

Właścicielka Bistuszowej k. Tuchowa, z domu Skolska, córka szlachcica Mikołaja. W 1799 r. poślubiła Jana Nideckiego, właściciela Uniszowej. Kiedy owdowiała była matką 12 dzieci. Owdowiała w 1820 r. Poślubiła po raz drugi Józefa Pelikałczyka Richtera. Z drugiego małżeństwa miała jeszcze czworo dzieci. Była wielką patriotką, w tym duchu wychowała swoje dzieci. Synowie wzięli udział w powstaniu szlacheckim w 1846 r., i w powstaniu styczniowym. Sama przeżyła rabację w Bistuszowej, wyróżniając się niezwykłą postawą. Zmarła w 1846 r. Jej piękny nagrobek został odnowiony staraniem KOnSC za pieniądze z kwesty 1998. Znajduje się w kwaterze I.

Colo Vincent (?-1855)

Major brygadier austriacki. Zmarł w Wojniczu w 1855 r. Pochowany na Starym Cmentarzu w kw. XVII. Jego nagrobek wieńczy żeliwny sarkofag. Jeden z nielicznych żeliwnych nagrobków na Starym Cmentarzu w Tarnowie. Do pierwszej wojny światowej zdobił sarkofag lew wykonany z żelaza. Nagrobek odnowiony za pieniądze zebrane podczas kwesty 1999 r.

Florian Amand Janowski
Przed kaplicą XX. Sanguszków, znajduje się monumentalny pomnik, z naturalnej wielkości rzeźbami figuralnymi: Chrystusa w pozycji leżącej, oraz stojącymi Józefa i Nikodema. Jest to pomnik nagrobny pierwszego biskupa tarnowskiego, Floriana Amanda Janowskiego, zmarłego w 1801 r.

Kwatera Powstańców

W południowej części cmentarza, po lewej stronie głównej alei, znajduje się piękny pomnik nagrobny Rufina Piotrowskiego, zmarłego w Tarnowie w 1872 r. Był to powstaniec listopadowy, emigrant we Francji, uciekinier z sybirskiego zesłania, autor tłumaczonych na kilkanaście języków Pamiętników z pobytu na Syberii. Tuż za nim wznosi się pomnik w kształcie kamiennego kopca zwieńczonego krzyżem. Jest to mogiła powstańców z powstania styczniowego, ufundowana ze składek społecznych w 1891 r. Opodal, w kwaterze zasłużonych, znajduje się pomnik ofiar rabacji z 1846 r. z listą nazwisk, oraz groby legionistów i żołnierzy poległych w II wojnie Światowej.

Sieklowska Tekla (1857 – 1875)
Niewiele wiemy o jej pochodzenia. Była rodem z Radomyśla Wielkiego. Panieńskie nazwisko Bocheńska. Kamienna płyta z wyrytym jej nazwiskiem została odnowiona za pieniądze z kwesty 1996 r. Znajduje się w kwaterze XVII.

Kaczkowski Karol (1822 – 1884)
Wybitny adwokat tarnowski. Wieloletni radny miasta. Powstaniec z 1846 i 1863 r. Pionier rozwoju gospodarczego Tarnowa w latach autonomii. Inicjator wielu przedsięwzięć w Tarnowie. Jedna z najwybitniejszych postaci Tarnowa autonomicznego. Grobowiec jego w kwaterze I został odnowiony staraniem rady miejskiej w 1996 r.

Kulpińska Helena (1890 – 1908)
Tajemnicza dziewczyna z warkoczem. Jej wizerunek znajduje się na porcelanowym zdjęciu. Jedna z pierwszych modystek Tarnowa. Zmarła w wieku 18 lat. Nagrobek, piękny architektonicznie, został odnowiony za pieniądze z kwesty 1995.

Starkel Józef Cyryl (1807 – 1875)
Wieloletni lekarz powiatowy w Tarnowie w okresie przed autonomicznym. Społecznik, naukowiec. Rozbudował tarnowski szpital, był jednym z tych, którzy skutecznie położyli kres epidemiom nękającym tarnowian. Założyciel Galicyjskiego Towarzystwa Lekarskiego. Powstaniec styczniowy. Autor wielu pionierskich prac z dziedziny medycyny. Grobowiec odnowiony w 2000 r., staraniem Polskiego Towarzystwa Lekarskiego Oddział w Tarnowie i KonSC, znajduje się w kwaterze V.

Radziwiłłowa Anna Maria (1730 – 1795)
Prawdopodobnie najstarszy zachowany nagrobek na Starym Cmentarzu. Była żoną słynnego Karola Radziwiłła „Panie Kochanku”. Muza romantycznych powieści Jaquesa de Saint Pierre. Wielka patriotka. Jej grobowiec znajduje się w pasie II Starego Cmentarza, na lewo od wejścia. Grobowiec odnowiony staraniem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w pocz. lat 90.

Baczkowski Szczęsny (1820 – 1897)
Tarnowski zegarmistrz, powstaniec z 1846 r. i 1863 r. Wieloletni radny. Członek zarządu miasta. Członek wielu towarzystw o charakterze patriotycznym i obywatelskim. Nagrobek jego odnowiony za pieniądze z kwesty 1997 r.

Ważne daty

Ok. 1790 r. – założenie cmentarza.
1795 r. – rok śmierci Marii Anny Radziwiłł i przypuszczalne powstanie najstarszego nagrobka murowanego.
Ok. 1796 r. – najstarszy plan cmentarza.
1797 r. – monumentalny grobowiec bpa Floriana Amanda Janowskiego
Ok. 1800 r. – rozszerzenie cmentarza o pas ziemi wzdłuż ul. Tuchowskiej i wzniesienie pierwszych partii muru.
Ok. 1810 r. – Powstaje kaplica grobowa J. Radzikowskiej (zm. w 1805 r.)
I poł. XIX w. – przy bramie wejściowej powstaje kostnica wraz z mieszkaniem grabarza.
1836 r. – utworzenie cmentarza ewangelickiego.
1846 r. – na terenie cmentarza ewangelickiego powstaje zbiorowa mogiła ofiar rabacji galicyjskiej.
1863 r. – w pobliżu grobu ofiar rabacji powstaje zbiorowa mogiła powstańcza założona po bitwie pod Grochowiskami.
1870 r. – cmentarz przejęty zostaje przez zarząd miejski, ustanowiony zostaje etat grabarza. Otwarta zostaje kaplica rodowa Sanguszków, w związku ze śmiercią Władysława Sanguszki.
1871 r. – zakupienie terenów po zachodniej i południowej stronie cmentarza.
1872 r. – przyłączenie do cmentarza katolickiego cmentarza ewangelickiego.
1876 r. – uroczyste odsłonięcie pomnika Rufina Piotrowskiego (zm. 1872 r.) autorstwa Antoniego Kurzawy.
1891 r. – uroczyste odsłonięcie pomnika nad grobem powstańców z 1863 r.
1894 r. – powstaje pierwszy szczegółowy plan cmentarza autorstwa Michała Dziewańskiego.
1905 r. – w kaplicy Sanguszków powstaje pomnik nagrobny ks. W.H. Sanguszki autorstwa W. Madeyskiego (później ok. 1912 r. marmurowy ołtarz kaplicy tego samego autora.
1927-1931 r. – wyburzenie i odbudowa najstarszej części wschodniego odcinka muru cmentarnego (wzdłuż ul. Tuchowskiej), na styku nowego odcinka ze starym powstaje kapliczka wg proj. arch. B. Kulki z figurą św. Stanisława pochodząca z dawnego klasztoru Bernardynów w Tarnowie.
1930 r. – wprowadzony zostaje podział cmentarza na kwatery.
1935 r. – powstaje plan cmentarza autorstwa J. Piechnika.
1957 r. – cmentarz zostaje wpisany do rejestru zabytków.
1961 r. – rozpoczyna inwentaryzację cmentarza inż. W. Gryl.
1966 r. – odsłonięty zostaje pomnik ofiar faszyzmu autorstwa B. i A. Drwalów.
1982 r. rozpoczęto prace inwentaryzacyjne nagrobków cmentarza na zlecenie WKZ w Tarnowie przez Prac. Kons. Zab. z Krakowa.
1983 r.- powstaje Społeczny Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem na Zabłociu.
1986 r. – zakończony zostaje nowy plan inwentaryzacyjny cmentarza wyk. przez Woj. Biuro Geodezji w Tarnowie. Ukazuje się drukiem pierwsza monografia cmentarza autorstwa St. Potępy.
1987 r. – powstaje studium historyczno-konserwatorskie autorstwa K.M. Trusza.
1991 r. – odnowiony zostaje grób powstańców z 1863 r.
1991-94 r. – przebudowie ulega mur cmentarny, został wówczas na większej części długości podwyższony, przy bramie wejściowej powstał budynek dla grabarzy.
1993 r. – 1 XI pierwsza kwesta na rzecz ratowania zabytków Starego Cmentarza
1994 r. – reaktywowany zostaje Komitet Opieki nad Starym Cmentarzem (po samorozwiązaniu w 1991 r.), prezesem zostaje Antoni Sypek.
1996 r. – z inicjatywy Miejskiego Zarządu Cmentarzy rozpoczyna się akcja przekazywania opuszczonych, pozbawionych właścicieli grobowców, nowym właścicielom którzy podejmą się wykonania remontu.
1996 r. – uroczystość z okazji 150. rocznicy rabacji tarnowskiej z udziałem przedstawicieli społeczeństwa, władz samorządowych i powiatowych. Inicjatorem uroczystości był KOnSC.
1998 r. – z inicjatywy członków Komitetu A. Sypka i J. Bossowskiego miasto ufundowało pomnik na grobie ofiar rabacji.
2005 r. – ukazał się wydany przez KOnSC pierwszy kolorowy przewodnik pt. „Alejami Starego Cmentarza”.

Opracowanie na podstawie: www.tarnow.pl oraz www.starycmentarz.pl
Uzupełnienie i aktualizacja (po 1987 roku): Marcin Pałach, TCI, sierpień 2009

Czytaj więcej na: www.starycmentarz.pl tam też do pobrania publikacje o Cmentarzu w plikach .djvu (zakładka Publikacje )