Już od ponad pięciuset lat wznosi się on pośrodku tarnowskiego placu rynkowego i do dziś zachwyca swoją sylwetą wzbogaconą charakterystyczną wieżą, którą wieńczy Pogoń Litewska, herb książąt Sanguszków, niegdysiejszych właścicieli miasta. A chociaż w obecnym kształcie jest on budowlą renesansową, to przecież przetrwały w nim gotyckie jeszcze elementy: fragmenty murów magistralnych, dolna część wieży, ceglane nadproże dawnego głównego wejścia o gruszkowatym profilu. One to i zapiska w miejskich księgach z 1448 roku odnosząca się do kaplicy szpitala Św. Ducha wskazują na to, że ratusz tarnowski istniał już w pierwszej połowie XV wieku.
Ratusz taki, jakim go dzisiaj widzimy uformowany został pomiędzy 1568 a 1594 rokiem. Jest to okazała budowla na planie prostokąta o dwóch kondygnacjach naziemnych, zwieńczona wysoką attyką ozdobioną arkadowymi blendami i ceglanymi ślimacznicami oraz grzebieniem z kamiennych maszkaronów i sterczyn, przesłaniającą pogrążony dach. Z jego północną ścianą łączy się dolna, gotycka jeszcze część wieży, przechodząca górą w renesansową, zwieńczoną wspartą na kamiennych kroksztynach galeryjką straży nakrytą stożkowatym hełmem.
Dwadzieścia osiem blend attyki wypełniało e f f i g i e s czyli podobizn kolejnych panów na Tarnowie – Tarnowskich. Oryginalny ten poczet otwierał komes Spicimir, zamykał zaś ostatni z rodu, syn hetmana Jana Tarnowskiego, zmarły w 1567 roku Jan Krzysztof. Podczas renesansowej przebudowy ratusza powstała też południowa jego przybudówka mieszcząca reprezentacyjne schody prowadzące na piętro, ozdobiona kamiennym portalem głównego wejścia. Jak ratusze innych miast tak i tarnowski był przez wieki ośrodkiem administracji, sądownictwa i życia społecznego mieszkańców Tarnowa. Jego piwnice służyły za miejski areszt.
W pomieszczeniach parteru znajdował się miejski arsenał, składy towarów, mięsne jatki, a także miejska waga. Na piętrze natomiast była sala, w której obradowała Rada na czele z burmistrzem, sąsiadujące z nią archiwum i skarbiec oraz pokój pisarza miejskiego.
Najwięcej miejsca zajmowała wielka Sala Pospólstwa. To w niej właśnie raz do roku zbierali się wszyscy pełnoprawni obywatele civitas Tarnow dla wyboru burmistrza i siedmiu członków Rady. W niej też odbywały się najważniejsze miejskie uroczystości oraz posiedzenia sądu ławniczego. Dlatego zadbano, aby miała jak najbardziej dostojny wygląd, nakrywając ją stropem o profilowanych belkach, wykładając całą jej powierzchnię kamienną posadzką, wprawiając w otwory przejściowe kamienne portale, na których umieszczono łacińskie maksymy: „Pan niech strzeże wejścia i wyjścia twego” czy „Sprawiedliwości podstawą wiara”, zdobiąc ściany malowidłami o figuralnych i ornamentalnych motywach, z których do dziś zachowały się fragmenty: duże owalne medaliony z 1648 roku wypełnione alegoriami Sprawiedliwości, Miłosierdzia, Pracowitości oraz symbole upływającego czasu i inne.
Obecnie niegdysiejsza siedziba samorządowych władz miasta Tarnowa służy jako obiekt ekspozycyjny Muzeum Okręgowego. We wnętrzach jego prezentowane są pochodzące ze zbiorów książąt Sanguszków niezwykle cenne i ciekawe kolekcje polskiego portretu sarmackiego z XVII i XVIII wieku, porcelany i szkła z różnych wytwórni europejskich, militariów i sreber oraz stała wystawa poświęcona życiu i działalności generała Józefa Bema1 .
Zobacz na YouTube video Tarnów Ratusz 3D autorstwa Biura Projektowego Portal z 2012 roku.
1 Po remoncie zakończonym w 2010 r. dotychczasowe pomieszczenia wystawy poświęconej gen. Józefowi Bemowi zajęła tzw. Zbrojownia Myśliwska. Zagadnienia związane z historią miasta i jej mieszkańców znajdują się w Muzeum Historii Miasta Tarnowa, w budynku muzealnym Rynek 20-21. Więcej o ekspozycjach stałych Ratusza na stronach Muzeum Okręgowego .