Architektura drewniana

Drewniana architektura, niegdyś wszechobecna, przez dekady uznawana za symbol małomiasteczkowości, wraca do łask. Dziś na nowo odkrywamy zalety drewna jako budulca. Jest naturalne, zdrowe, ekonomiczne, klasycznie piękne. Wykonane z drewna budynki mają jednak coś więcej, co czyni je wyjątkowymi – posiadają duszę. Zwiedzanie wnętrz, szczególnie najstarszych obiektów, jest przeżyciem nie tylko estetycznym, ale wręcz mistycznym. Wyjątkowych wrażeń dostarczają przede wszystkim drewniane kościółki.

 

Pragniemy zaprosić Państwa w podróż szlakiem architektury drewnianej regionu tarnowskiego. Nasi przodkowie wznosili z drewna chaty, karczmy, szlacheckie dwory i kościoły. Najstarsze z ocalałych obiektów, których najliczniejszą grupę stanowią budowle o charakterze sakralnym, pochodzą z XV w. W regionie tarnowskim, którego zachodnią i wschodnią granice wytyczają rzeki Raba i Wisłoka, zachowanych zostało kilkadziesiąt kościołów drewnianych, stanowiących jeden z najpiękniejszych symboli przywiązania do religii i tradycji. Najmłodsze obiekty pochodzą z lat dwudziestych XX w. Przeważnie są to budowle wzniesione w technice zrębowej, jednonawowe, pokryte wysokimi dachami, pobitymi gontami lub blachą. W większości z nich od strony zachodniej znajdują się wieże. Charakterystyczne są również podcienia, zwane sobotami, które służyły pielgrzymom za schronienie.

 

Drewniane kościoły budowano przede wszystkim tam, gdzie brakowało kamienia. Podstawowym budulcem było drewno modrzewiowe. W Małopolsce stosowano niemal wyłącznie zrębową konstrukcję ścian, która polegała na układaniu jeden na drugim staranie obrobionych bali łączonych na narożach. Gdy pod koniec XIII w. w Polsce nastała era gotyku, obok kościołów romańskich zaczęły pojawiać się nowe o znacznie bogatszych formach i wystroju – gotyckie. Rozwój murowanej architektury gotyckiej miał znaczący wpływ na formę i styl wznoszonych w XV wieku kościołów drewnianych. Najbardziej charakterystycznym elementem stały się zamknięte trójbocznie prezbiteria, gotyckie portale i obramowania okien. Znacznemu wzbogaceniu, a przy tym i skomplikowaniu, uległa też konstrukcja dachów. Gotycka tradycja oparła się wpływom trendów epoki renesansu. Drewniane kościółki w stylu gotyckim powstawały jeszcze w XVIII w. Zachowana drewniana architektura regionu tarnowskiego to zarówno kościółki, dworki szlacheckie, jak i malownicza zabudowa małych miasteczek.

 

 

Sakralna

Najszacowniejszym zabytkiem sakralnej architektury drewnianej jest, wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO, kościół św. Leonarda w Lipnicy Murowanej. Według legendy powstał na miejscu gontyny pogańskiej, z której pozostał jedynie Słup Światowida, na którym wspierał się ołtarz św. Leonarda. Decyzją kapituły UNESCO, zezwolono na umieszczenie w Kościele kopii ołtarza głównego, chroniąc go w ten sposób przed zniszczeniem. Oryginał ołtarza stanowi jeden z najcenniejszych eksponatów tarnowskiego Muzeum Diecezjalnego.

 

Równie cennym zabytkiem jest, znajdujący się w sąsiadującym z Tarnowem Skrzyszowie, kościół p.w. św. Stanisława Biskupa. Świątynia, wzniesiona w XVI w. z fundacji Jana Amora Tarnowskiego, jest uznawana za jeden z największych i najpiękniejszych zabytków drewnianej architektury w Małopolsce.

 

W samym Tarnowie znajdują się dwa wykonane w całości z drewna kościółki – piętnasto i szesnastowieczny. Przepięknie dekorowane wnętrza kryją zachowane do dziś wyposażenie. Kościółek p.w. Najświętszej Marii Panny, potocznie zwany „kościółkiem przy Burku”, jest sanktuarium, ze słynącym łaskami obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem. W kościele p.w. Świętej Trójcy, znajduje się cenny obraz z rzadkim przedstawieniem Trójcy Świętej w typie Pietas Domini – ukazujący martwego Chrystusa spoczywającego na kolanach Boga Ojca.

 

 

 

 

 

Dworki

Drewniane dworki regionu tarnowskiego to zarówno cenne zabytki architektury, jak również osobliwi nauczyciele, świadkowie polskiej historii. Dom Wincentego Witosa w Wierzchosławicach, miejsce corocznych pielgrzymek ludowców z całej Polski, został przekształcony w muzeum pamięci trzykrotnego premiera Polski, twórcy pierwszego uniwersytetu ludowego. Do dziś przetrwało niemal całe wyposażenie domu, który był świadkiem narodzin i śmierci największego z przywódców polskiego ruchu ludowego.

 

Dwór w Dołędze, dziś filia Muzeum Okręgowego w Tarnowie, ma nie mniej interesująca historię. Jego właściciele zostali napadnięci podczas chłopskiej rabacji, później służył jako lazaret dla Polaków rannych w powstaniu styczniowym. Pobyt w tej przepięknie zachowanej posiadłości i spacer po otaczającym ją parku, oddają wiernie klimat żyjących w dziewiętnastym wieku ziemian.
 Rolę muzeum pełni również dworek „Koryznówka”. Wzniesiony z przeznaczeniem na dom letniskowy, mieści dziś ekspozycję pamiątek po Janie Matejce.

 

 

 Zabudowa

Osobliwością regionu tarnowskiego są, emanujące specyficznym klimatem, małe miejscowości, których indywidualny styl tworzą zachowane oryginalne układy urbanistyczne, nierzadko średniowieczne. Charakterystyczne dla ich zabudowy są niskie, najczęściej parterowe domy, zwrócone szczytami do rynku. W Lipnicy Murowanej i Ciężkowicach fronty domów osłonięte są charakterystycznymi podcieniami, wspartymi na ozdobnych słupach. Cieśle z Zakliczyna, jako jedyni, stosowali technikę budowania dachów z wysuniętymi okapami, wspartymi na przyściennych słupach, które umożliwiały zmianę układu ścian, bez naruszania więźby dachowej.

 

Innym, równie ciekawym, przykładem architektury drewnianej jest zabudowa wsi. W Mokrzyskach zobaczyć można zespół chałup budowanych w charakterystycznym dla Małopolski stylu krakowskim, z bielonymi ścianami. W Uściu Solnym zachował się w dobrym stanie zespół zabudowy, składający się z kilku stodół rozmieszczonych wzdłuż głównej ulicy. Są to budynki kryte strzechą, o ścianach wyplatanych wikliną.

 

Spichlerze

Ryglice

Najstarszy w regionie spichlerz pochodzi z 1757 roku i znajduje się w Ryglicach. Budynek spichlerza wpisywał się w zespół dworsko – parkowy, którego właścicielem w tamtych czasach był hrabia Walenty Ankwicz. Wówczas to bryła budynku wykonana była z drewna, konstrukcji zrębowej, z murowaną ścianą szczytową od strony południowej, jednokondygnacyjna i niepodpiwniczona z niezagospodarowanym poddaszem.

Budynek wpisany jest do rejestru zabytków, dziś stanowi własność Gminy Ryglice. W latach 2010-2013 został wyremontowany ze środków PROW w ramach programu Leader. Po renowacji spichlerz to okazała, piętrowa budowla z dachem krytym gontem. Aktualna bryła budynku odzwierciedla wygląd spichlerza z zachowanej fotografii z 1915 r. Odtworzono w nim m.in. balkon i pomieszczenia na strychu. W obiekcie utworzono izbę regionalną, pokój mieszczański oraz salę wystawienniczą, gdzie będą się odbywać cykliczne spotkania i żywe lekcje historii. Szczegółowe informacje o dostępności Spichlerza na stronach Facebook Ośrodka Kultury w Ryglicach.

 

Tarnów

Na podwórzu Muzeum Etnograficznego w Tarnowie znajduje się sezonowa ekspozycja oryginalnych cygańskich wozów taborowych oraz dwukondygnacyjny lamus. Przyziemie lamusa wykonane jest z kamienia, piętro posiada konstrukcję zrębową z gankiem. Budynek ten pokryty jest dachem czterospadowym. Zarówno dwór, jaki i spichlerz to unikalne, rzadko dziś spotykane w samym centrum miasta budowle.

 

 

Zobacz także:

Mapa Smart SAD:

oraz

Małopolski Szlak Architektury Drewnianej na www.drewniana.malopolska.pl

Turystyka pielgrzymkowa

 

 

fot.: Krzysztof Gzyl